Pages

Friday 3 June 2016

मावळ व नेर

पुणे शहराच्या पश्चिमेकडे (कोकण आणि पुणे या मधील भागाला) म्हणजेच बोली भाषेत मावळती कडे असलेल्या प्रदेशाला मावळतीचा प्रदेश अथवा मावळ असे संबोधले जाते. या मावळ प्रदेशाचे १८ विभाग असून त्यातील बहुतेकांना तेथे वाहणाऱ्या नद्या, उपनद्यांच्या नावावरून अथवा त्या प्रदेशातील एखाद्या गावाच्या नावावरून ओळखले जाते. हा मावळ प्रदेश पुणे आणि जावळी ह्या  दोन परगण्यांमध्ये समावेश होतो. ह्या मावळ प्रदेशाच्या उत्तर - दक्षिण सीमांना अनुक्रमे भीमा नदी आणि कृष्णा नदी आहे.


१. आंदर मावळ - आंध्र नदी चे खोरे (जुन्नर परगणा चा प्रदेश)
आंदर मावळ भागात कुसूर घाट व कुसूर पठार, ढाक किल्ला, ठोकरवाडी धरण / आंध्र जलाशय इत्यादींचा समावेश होतो.
(आंध्र नदी ही इंद्रायणी नदीची उपनदी आहे का ?)


२. नाणे मावळ - इंद्रायणी नदीचे खोरे
नाणे मावळ भागात हिंदोळा घाट, पायरा घाट, बोर घाट, कुरवंडा घाट, लोणावळा, लोहगड, विसापूर किल्ल्यांचा प्रदेश इत्यादींचा समावेश होतो.


३. पवन मावळ - पवना नदीचे खोरे
पवन मावळात तुंग व तिकोना किल्ल्यांजवळ असलेल्या पवना नदीच्या खोऱ्याचा समावेश होतो.


४. कर्यात मावळ - पुणे कर्यात.
आदिलशाही व निजामशाही च्या काळात व त्यानंतर स्वराज्यात देखील गावांची रचना करताना सुभा / परगणा / मामला यांच्या देखरेखी खाली टाप, तर्फ, कर्यात व सम्मत आणि त्यांच्या देखरेखी खाली मौजा, माजरा, कसबा अशी आकाराने लहान गावे येत. पुणे कसबा च्या आजूबाजूचा प्रदेश कर्यात मावळ मध्ये समाविष्ट होतो.


५. गुंजण मावळ - गुंजवणी नदीचे खोरे
गुंजण मावळात तोरणा व राजगडकिल्ले, या किल्ल्यांजवळून वाहणारी गुंजवणी नदी च्या खोऱ्यातील भागाचा, पाबे, वेल्हे अशी गावे इत्यादींचा समावेश होतो.


६. हिरडस मावळ - नीरा नदीचे खोरे
हिरडस मावळात भोर जवळील हिरडोशी गाव व नीरा नदीच्या उगमाकडील प्रदेशाचा समावेश होतो.


७. मुठे खोरे - मुठा नदीच्या उगमा जवळील खोरे
मुठे खोऱ्यात मुठा नदीचा उगमस्थान असलेले ठिकाण - टेमघर जलाशयाचा भाग, खडकवासला जलाशय इत्यादी प्रदेशाचा समावेश होतो.


८. पौड खोरे - मुठा नदीचे खोरे (पौड गावाजवळील)
पौड खोऱ्यात सव घाट, वाघजाई घाट, सवाष्णी घाट, गाढवलोट घाट, लेंडी घाट, ताम्हिणी घाट इत्यादींचा समावेश होतो. (ह्याच भागाला कोरबारसे मावळ असे देखील संबोधतात ??)


९. मोसे खोरे - मोसी नदीचे खोरे
मोसे खोऱ्यात देव घाट, कुम्भे घाट, कावळ्या घाट, कोकणदिवा किल्ला, धामणहोळ, वरसगाव चा जलाशय इत्यादींचा समावेश होतो.


१०. ताम्हन खोरे - पौड तर्फ चा प्रदेश


११. कानद खोरे - कानंदी नदीचे खोरे
कानद खोऱ्यात तोरणा व राजगड ह्या दोन किल्ल्यांच्या पायथ्याचे वाजेघर, साखर, मार्गासनी तसेच ह्या किल्ल्यांच्या भागात वाहणारी कानंदी नदी च्या खोऱ्याचा समावेश होतो.


१२. खेडेबारे खोरे - शिवगंगा नदीचे खोरे
खेडेबारे खोऱ्यात सिंहगड व पुरंदर या किल्ल्यांच्या डोंगर रांगांमधील खेड शिवापूर, कापूरहोळ व तेथून वाहणारया शिवगंगा नदी चे खोरे यांचा समावेश होतो. शिवगंगा नदी ही  गुंजवणी नदीची उपनदी आहे.


१३. वेळवंड खोरे - वेळवंडी नदीचे खोरे
वेळवंड खोऱ्यात तोरणा आणि राजगड किल्ल्यांच्या दक्षिणेकडील वेळवंडी नदीचे खोरे, भाटघर जलाशय इत्यादी प्रदेशाचा समावेश होतो. वेळवंडी नदी ही गुंजवणी नदीची उपनदी आहे.


१४. रोहीड खोरे - नीरा नदीचे खोरे (रोहिडा किल्ल्याचा प्रदेश)
रोहीड खोऱ्यात नीरा नदीच्या जवळचा रायरेश्वर, रोहीडा किल्ला इत्यादी भागाचा समावेश होतो.


१५. शिवथर खोरे - शिवथर घळ जवळील खोरे
शिवथर खोरे हे एकच खोरे असे आहे की ते पूर्णपणे कोकणात आहे. त्यात रामदास स्वामींची प्रसिद्ध शिवथर घळ, वरंधा घाटाचा परिसर (कदाचित रायगड देखील) समाविष्ट होतो.


१६. कान्दाट खोरे - कान्दाट नदीचे खोरे (जावळी चा प्रदेश)
कान्दट खोऱ्यात चकदेव, पर्वत, महिमंडण गड असा जावळी चा प्रदेश येतो.


१७. जोर खोरे - जोर गाव (जावळी चा प्रदेश)
जोर खोऱ्यात कोळेश्वर पठार आणि महाबळेश्वर या मधील प्रदेश, जोर गाव व कृष्णा नदीच्या खोऱ्याचा उगमाकडील भाग समाविष्ट होतो.


१८. जांभूळ खोरे - जांभळी गाव (जावळी चा प्रदेश)
जांभूळ खोऱ्यात रायरेश्वर आणि कोळेश्वर पठारा दरम्यानचे जांभळी गाव, कमळगड, केंजळगड, धोम जलाशय  असा प्रदेश येतो.


शाहजी राजे यांना जेव्हा पुण्याची जहागिरी मिळाली त्यावेळेस त्यांना पाच परगणे आणि बारा मावळ एव्हडा प्रदेश मिळाला असे कळते.


शाहजी राजांच्या जहागिरीतील पाच परगणे - पुणे, इंदापूर, चाकण, शिरवळ, सुपे
शाहजी राजांच्या जहागिरीतील मावळ प्रदेश - गुंजण मावळ, हिरडस मावळ, कर्यात मावळ, वेळवंड खोरे, खेडेबारे खोरे, कानद खोरे, पौड खोरे, मोसे खोरे, मुठे खोरे.
नाणे मावळ, आंदर मावळ आणि पवन मावळ तसेच जावळी चे खोरे हे त्यांच्या जहागिरी चा भाग नव्हते.


जसे मावळ प्रदेश तसेच बारा नेर - पुणे आणि जुन्नर ह्यामधील नदीच्या खोऱ्यांचा प्रदेश


१. मिन्नेर - नारायणगाव जवळील मीना नदी चे खोरे (वडज धरण)
२. कोकडनेर - कुकडी नदीचे खोरे (माणिकडोह धरण)
३. भामनेर - भामा नदीचे खोरे
४. भिमानेर - भीमा नदीचे खोरे
५. मढनेर - हरिश्चंद्रगड व शिंदोला किल्ल्यांमधील पुष्पावती नदीचे खोरे (पिंपळगाव जोगा धरण)
(मढ नावाच्या गावावरून मढ -नेर असे नाव पडले)
६. घोड्नेर - घोड नदीचे खोरे (डिंभे धरण)